Khi ấy, một nhánh sông Tô Lịch từ Hàng Cá chảy qua Ngõ Gạch, đổ vào dòng Nhị Hà mênh mang, như một sợi chỉ xanh nối chợ với bến sông. Trên đó bắc một chiếc cầu đá, biểu tượng cho sự giao thương, kết nối hai bờ hàng hóa. Nhưng rồi, trong cơn biến chuyển cuối thế kỷ XIX, nhánh sông bị lấp, chiếc cầu đá cũng bị dỡ bỏ. Chợ tan dần. Cái tên “Cầu Đông” chỉ còn lại trên tấm biển con phố nhỏ song song với Hàng Chiếu, Hàng Khoai và trong tiếng chuông chùa ngân vang giữa Hàng Đường.

Từ khoảng trống ấy, một cái tên mới trỗi dậy: Đồng Xuân, vốn là tên một tổng của Hà Nội, được dân gian đặt cho ngôi chợ mới. Đó như một cách để người Hà Nội lưu giữ nét truyền thống trong lòng phố thị đang dần Tây phương hóa.

Quy hoạch theo mô hình phương Tây

Sau biến động 1885, chính quyền Pháp bắt đầu bàn thảo việc xây dựng các khu chợ có mái che ở Hà Nội. Tháng 10/1886, Tòa Công sứ Hà Nội cho đăng yết thị trên tờ L’Avenir du Tonkin, mở một “cuộc điều tra công khai” về việc lập chợ: lợi ích, vị trí, thuế khóa…[1]

Ngày 6/4/1888, Tổng trú sứ Trung - Bắc Kỳ chính thức công bố quyết định xây dựng bốn khu chợ có mái che tại Hàng Tre, Hàng Gạo (Đồng Xuân), Đường Thành và Đồng Khánh (Hàng Bài)[2]. Đây là bước đi thực dụng, song cũng mang tính biểu tượng cho công cuộc “quy hoạch” đô thị Hà Nội theo mô hình phương Tây. Trong số đó, chợ Đồng Xuân được định vị như trung tâm giao thương lớn nhất Bắc Kỳ. Người Pháp gọi nó là “Les Halles centrales”, hay “Grand Marché”, có khi, nó còn được gọi là “Marché de la rue du Riz” : chợ phố Hàng Gạo, bởi chợ nằm giữa khu phố vốn là nơi buôn bán lương thực, hàng tiêu dùng.

Nghị định ggày 6/4/1888 của Tổng trú sứ Trung - Bắc Kỳ công bố quyết định xây dựng bốn khu chợ có mái che tại Hàng Tre, Hàng Gạo (Đồng Xuân), Đường Thành và Đồng Khánh (Hàng Bài). Nguồn: TTLTQGI

Những ngày đầu sóng gió

Thế nhưng, con đường hình thành của chợ không hề êm ả. Sau khi có quyết định năm 1888, việc xây dựng được giao cho doanh nghiệp của Leyret, kiến trúc sư, nhà thầu người Pháp^[3]. Ông ký hợp đồng với một công ty lớn để nhập vật liệu từ cảng Hải Phòng, cam kết hoàn thành vào 1/10/1888^[4]. Nhưng điều khoản ấy đã không được thực hiện đúng hạn.

Trong khi đó, quyền khai thác chợ cũng gây ra những tranh cãi. Cuộc trưng thầu thuế ngày 26/3/1888 đưa đến kết quả: một thương nhân từ Sài Gòn, ông Assam, giành được quyền khai thác. Chỉ một năm sau, Assam bán lại cho Pelissier, một nhân vật có tài chính yếu kém^[5].

Leyret đã từ chối bàn giao sắt thép cho Pelissier với lý do Pelissier không đủ khả năng tài chính. Vụ việc bùng phát thành một vụ kiện thương mại giữa Leyret và Pelissier,  một trong những vụ kiện đầu tiên liên quan đến lịch sử của chợ Đồng Xuân^[6]. Một công trình chưa thành hình đã vướng vào vòng xoáy lợi ích, như chính bản chất của mọi trung tâm buôn bán.

Quy hoạch phố chợ

Trước khi trở thành trái tim thương mại của Hà Nội, khu đất Đồng Xuân là một mảnh ghép bình dị của đình, chùa, ao hồ. Hương khói quyện với tiếng chuông chùa, nhà ngói rêu phong soi bóng xuống mặt nước sông, hồ. Nhưng khi làn sóng quy hoạch thuộc địa tràn tới, những mảnh ký ức làng quê ấy dần nhường chỗ cho một diện mạo mới: một khu chợ quy củ, hiện đại.

Năm 1888, chính quyền bắt đầu trưng dụng đất. Hàng loạt chủ đất, cả người Việt lẫn người Pháp, phải nhượng đất: từ Jean Dupuis, nhà buôn nổi tiếng, đến hơn 3.500m² đất đình, chùa quanh chợ. Ngày 22/5/1895, Hội đồng thành phố quyết định san lấp ao phía sau Hàng Gạo, Đồng Khánh, biến nền đất trũng thành không gian chợ khang trang^[7].

Sơ đồ khu đất của Nhà máy Sợi Bắc Kỳ có diện tích 10.090 m²  được thành phố Hà Nội trưng dụng để quy hoạch khu phố chợ Đồng Xuân năm 1928. Nguồn: TTLTQGI

Đến thập niên 1920, Thành phố quyết định mở rộng phố Hàng Khoai lên 12 mét, trưng dụng thêm đất của Bạch Thái Bưởi, doanh nhân lớn của người Việt. Thậm chí, khu đất số 316 rộng 10.000m², vốn là Xưởng dệt Bourgouin^[8], sau sáp nhập vào Nhà máy Sợi Bắc Kỳ, cũng được trưng mua với giá 90.000 đồng bạc Đông Dương. Đến 1930, tường rào kiên cố dựng lên, biến Đồng Xuân thành trung tâm buôn bán sầm uất nhất Hà Nội.

Yết thị về việc trưng dụng nhà cửa để mở rộng các tuyến đường thuộc khu vực chợ Đồng Xuân, trong đó có đất của Nhà máy Sợi Bắc Kỳ, lập ngày 27/10/1928 (tiếng Pháp, chữ Quốc ngữ, chữ Hán). Nguồn: TTLTQGI

Hai dãy nhà khung thép đầu tiên

Khác với các chợ truyền thống mái lá, Đồng Xuân ngay từ đầu đã mang hơi thở hiện đại. Khung thép, mái tôn - vật liệu phương Tây - tạo nên dáng vẻ khác biệt. Năm 1890, các khung nhà được dựng, dù ban đầu chưa đạt chất lượng, phải chỉnh sửa lại^[9].

Năm ấy, bản đồ Hà Nội đã ghi dấu hai dãy nhà khung thép lợp tôn tại Đồng Xuân. Từ đây, những sạp lá, gánh hàng rong tản mác được gom tụ về một điểm. Một ngôi chợ mới hình thành, từ mái lá sơ sài, đã khoác lên dáng dấp công trình đô thị.

Chợ Đồng Xuân những năm 1890 với hai dãy nhà khung thép mái tôn đầu tiên. Nguồn: Université Côte d'Azur

Từ những ngày đầu sóng gió 1885-1900, Đồng Xuân đã bước qua nhiều lần tranh chấp, mở rộng, tái định hình. Mỗi mảnh đất trưng mua, mỗi lần dựng - dỡ - xây - lại đã để lại một dấu ấn trong lịch sử. Từ chợ Cầu Đông ven dòng Tô Lịch xưa đến Grand Marché của người Pháp, từ mái lá đến khung thép, Đồng Xuân không chỉ là chợ mà là minh chứng sống động cho sự biến chuyển của Hà Nội từ một kinh thành phong kiến sang đô thị thuộc địa, rồi trở thành một phần máu thịt của Thủ đô ngàn năm.