Theo Đại Nam thực lục, tháng 6 năm 1802, vua Gia Long sau khi dẹp nhà Tây Sơn, lấy hết đất An Nam, tất cả là 14 trấn, 47 phủ, 187 huyện, 40 châu.  Trong đó, trấn Nghệ An gồm 9 phủ ( Đức Quang, Diễn Châu, Hà Hoa, Anh Đô, Trà Lân, Quỳ Châu, Trấn Ninh, Lâm An, Ngọc Ma) và 18 huyện ( Hương Sơn, Nghi Xuân, Thanh Chương, La Sơn, Chân Lộc, Thiên Lộc, Đông Thành, Quỳnh Lưu, Kỳ Hoa, Thạch Hà, Nam Đường, Hưng Nguyên, Tương Dương, Vĩnh Hòa, Hội Nguyên, Kỳ Sơn, Thúy Vân, Trung Sơn)⁽¹⁾.

Vua Gia Long ấn định đơn vị hành chính là trấn Nghệ An cùng các phủ, huyện trực thuộc năm Nhâm Tuất (1802).

Nguồn: Viện nghiên cứu Hán Nôm, Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục chính biên, Đệ nhất kỉ quyển 17, trang 18.

Sau khi thống nhất, Gia Long duy trì mô hình hành chính phân quyền cả hai miền: ở Đàng Trong là hệ thống dinh, ở Đàng Ngoài là hệ thống trấn. Toàn quốc chia thành 27 đơn vị hành chính (dinh và trấn): miền Trung và miền Nam đặt dinh, miền Bắc giữ trấn. Trong đó, Nghệ An giữ vị trí quan trọng bậc nhất ở Bắc Trung Bộ, được coi là “phên dậu phía Bắc” bảo vệ kinh đô Huế, đồng thời là điểm trung chuyển trên tuyến giao thông Bắc – Nam. Vốn nổi tiếng về truyền thống hiếu học và khoa bảng, Nghệ An được triều đình đặc biệt quan tâm: vua Gia Long thường bổ nhiệm những văn quan, võ quan có năng lực giữ các chức vụ Trấn thủ, Hiệp biện, Tham hiệp.

Ngay khi lên ngôi, Minh Mệnh chủ trương củng cố tập quyền và cải cách toàn diện bộ máy hành chính. Năm Minh Mệnh thứ 12 (1831), triều đình tiến hành cải cách lớn: đổi trấn thành tỉnh, phân định rõ địa hạt các tỉnh. Theo đó, trấn Nghệ An đổi thành tỉnh Nghệ An, gồm 9 phủ và 29 huyện⁽²⁾.

Vua Minh Mệnh cho đổi trấn Nghệ An thành tỉnh Nghệ An, năm Tân Mão (1831).

Nguồn: Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục chính biên, Đệ nhị kỉ quyển 76, trang 15,16

Cùng với việc thành lập tỉnh, triều đình cũng cải tổ bộ máy quan lại địa phương: bãi bỏ các chức Tổng trấn, Trấn thủ, Hiệp biện, Tham hiệp; thay thế bằng hệ thống quan chức mới gồm Tổng đốc, Tuần phủ, Bố chính sứ, Án sát sứ, Lãnh binh. Đây là bước cải cách quan trọng, phản ánh tư tưởng quản lý hành chính hiện đại và tập quyền cao hơn. Các tài liệu còn ghi nhận nhiều đợt bổ nhiệm quan lại tại Nghệ An, cho thấy địa phương này luôn giữ vị trí trọng yếu trong con mắt triều đình⁽³⁾.

Cũng trong năm 1831, Minh Mệnh tách hai phủ Hà Hoa và Đức Thọ để lập tỉnh Hà Tĩnh⁽⁴⁾.

Đến năm 1853, vua Tự Đức bãi bỏ tỉnh Hà Tĩnh, nhập phủ Đức Thọ vào Nghệ An và đặt phủ Hà Thanh (gồm Thạch Hà, Cẩm Xuyên, Kỳ Anh) thành đạo Hà Tĩnh, trực thuộc tỉnh Nghệ An ⁽⁵⁾. Đến năm 1875, triều đình bãi bỏ đạo Hà Tĩnh và lập lại tỉnh Hà Tĩnh⁽⁶⁾.

Quá trình thay đổi từ trấn Nghệ An thời Gia Long sang tỉnh Nghệ An thời Minh Mệnh, cùng những lần tách – nhập Hà Tĩnh dưới thời Tự Đức, phản ánh rõ nét chính sách quản lý tập quyền và sự điều chỉnh linh hoạt của triều Nguyễn trước yêu cầu quản lý đất nước. Nghệ An, với vị trí chiến lược đã góp phần định hình cơ cấu hành chính hiện đại của Việt Nam trong thế kỷ XIX.