Theo ghi chép của một số người nước ngoài đã từng đến Hà Nội vào những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX thì các phố ở Hà Nội “đa phần là đường đất, không có vỉa hè, thường lầy lội lúc trời mưa và bụi bặm khi trời nắng”. Trong khu phố cổ, ngoài những nhà ống xây gạch theo kiểu “chồng diêm”, mặt tiền hẹp nhưng lòng nhà sâu, trong phố vẫn còn rất nhiều nhà lợp gianh, dựng không thẳng hàng, mái hiên nhô ra lấn chiếm lòng đường, cản trở giao thông đi lại. Đó cũng là mồi cho ngọn lửa trong những vụ hỏa hoạn thường xuyên xảy ra ở phố phường Hà Nội xưa.

Về các vụ hỏa hoạn ở Hà Nội thời kỳ người Pháp mới có mặt ở thành phố “nửa nông thôn, nửa thành thị” này, Claude Bourrrin[1] đã liệt kê như sau:

- Ngày 22-1-1891, một đám cháy lớn bùng phát ở rue des Cerceuils[2] đã thiêu hủy các phố rue des Bambous[3], rue des Changeurs[4], rue du Pont-en-Bois[5], rue de la Chaux[6] và rue de la Digue[7]. Có 208 nhà trong đó có 4 ngôi chùa bị thiêu hủy hoàn toàn; một chủ xe kéo tay người Hoa bị cháy mất 60 chiếc xe trong vụ hỏa hoạn này.

- Ngày 28-1-1891, một đám cháy mới lại xảy ra ở gần Tòa Đốc lý thành phố, hậu quả là 25 ngôi nhà lợp bằng gianh ở rue du Lac[8], rue de l’Huile[9] và rue de la Digue bị thiêu rụi.

Những năm đầu có mặt tại Hà Nội, chứng kiến nạn hỏa hoạn là một mối đe dọa nghiêm trọng thường xuyên trong Thành phố nên chính quyền Bảo hộ đã ra nhiều nghị định về việc dỡ bỏ và cấm làm nhà mái gianh trong một số tuyến phố chính ở Hà Nội. Tuy nhiên, những vụ hỏa hoạn vẫn thường xuyên xảy ra không chỉ trên phố Paul Bert nữa mà ở các khu vực khác có nhà dựng bằng tre, nứa và lợp mái gianh. Vì thế, chính quyền thuộc địa đã tiếp tục ra các Nghị định ngày 17-2-1891 và 8-6-1892 cấm xây dựng và phải dỡ bỏ trong vòng 6 tháng các nhà vách đất, lợp bằng gianh, nứa, lá trong Thành phố bao gồm từ đại lộ Gambetta[10], sông Hồng, đường Mandarine[11] cho tới tận khu vực thành cổ. Song tình trạng hỏa hoạn thuyên giảm hầu như không đáng kể.

Cũng theo Claude Bourrrin thì ngày 22-12-1894, một đám cháy kinh hoàng đã xảy ra ở khu vực tam giác của ba phố là rue du Teinturier[12], rue du Coton[13] và rue des Camps des Lettrés[14]. Có 50 ngôi nhà bị thiêu hủy trong vụ hỏa hoạn và những ngôi nhà bị cháy này là nhà của các thợ chuyên sản xuất đồ hàng mã để thờ cúng. Ngay sau đó, chính quyền Thành phố đã phải ra lệnh cấm dựng lại các nhà bằng gianh, tre, nứa, lá ở khu vực này.

Khu vực tam giác của ba phố kể trên nằm trên trục đường nối khu nhượng địa với khu vực Trường Thi và Hoàng thành cũ được chính quyền thực dân Pháp bắt đầu mở vào tháng 6-1883 để làm trục đường chính nhằm mục đích mở rộng các hoạt động xây dựng ở Hà Nội và quy hoạch thành phố, biến Hà Nội thành một “Paris thu nhỏ” (Petit Paris). Con đường này bắt đầu từ cổng Pháp Quốc (Porte de France)[15], băng qua phố Paul Bert[16], tới Borgnis Desbordes[17] và kết thúc ở đại lộ Puginier[18]. 

Theo tài liệu lưu trữ thì vào khoảng thời gian từ năm 1896, con đường nối khu nhượng địa (lúc này đã được xây dựng thành một con phố mang tên rue de la Concession)[19] với khu vực Trường Thi và Hoàng thành cũ đã được mở đến đoạn giáp ranh với phố Neyret[20]. Chính quyền thuộc địa đã cho xây dựng một quảng trường nhỏ trên vị trí của đám cháy năm 1894 ở tam giác của 3 phố (rue du Teinturier, rue du Coton và rue des Camps des Lettrés) nói trên và sau đó đặt tên là Place Neyret[21]. Từ đó, binh lính Pháp tại Hà Nội thường cử đội nhạc đến thổi kèn góp vui cho Thành phố vào mỗi chiều thứ 7, chủ nhật hàng tuần.

Có một điều thú vị mà không phải ai sống tại Hà Nội cũng biết: Place Neyret chính là nơi đặt một phiên bản bức tượng Nữ thần tự do[22] mà dân ta vẫn quen gọi là tượng Bà Đầm Xòe vì Nữ thần trong bức tượng mặc váy xòe. Bức tượng Nữ thần tự do ở Hà Nội đã từng di chuyển qua nhiều địa điểm khác nhau nhưng Place Neyret là nơi “an vị” lâu nhất, từ 1896 đến 1945[23]. Đến ngày 1-8-1945, vào lúc 9 giờ 40 phút sáng, bức tượng đã bị giật đổ theo lệnh của Thị trưởng thành phố Hà Nội lúc đó là bác sĩ Trần Văn Lai. 

Về vị trí của Place Neyret, có nguồn thông tin cho rằng quảng trường này được xây dựng trên vị trí của đình Quảng Văn do vua Lê Thánh Tông cho xây dựng vào tháng 10 năm Tân Hợi (1491) để làm nơi niêm yết các pháp lệnh, cáo thị của triều đình[24]. Nhưng một nguồn thông tin khác thì lại chỉ ra rằng vị trí của đình Quảng Văn là ở khu vực phố Đình Ngang ngày nay[25], gần với cửa Nam của thành Thăng Long thời Nguyễn. Nguồn tin này có vẻ gần với sự thật hơn bởi Palce Neyret xưa - vườn hoa Bách Việt ngày nay - từng được xây dựng tại tam giác của 3 phố Teinturier, Coton và Camps des Lettrés nhưng đến khoảng những năm 1940 đã trở thành điểm giao nhau của 6 phố: Tràng Thi - Thợ Nhuộm - Hàng Bông - Cửa Nam - Nguyễn Thái Học và Điện Biên Phủ. Ngày nay, bất cứ ai đi trên những trục đường ấy đều nhận thấy, giữa phố Đình Ngang và vườn hoa Bách Việt là một khoảng cách không hề nhỏ. Còn một thông tin nữa cũng rất thú vị, đó là khu vực phố Đình Ngang ngày nay chính là nơi văn nhân thế kỷ XIX Cao Bá Quát từng trải qua tuổi thơ của mình. Phải chăng đây là lý do để Uỷ ban Nhân dân Thành phố Hà Nội quyết định đổi tên phố Tuyên Quang, một con phố rất gần phố Đình Ngang thành phố Cao Bá Quát ngày nay ???

Bài viết được tổng hợp từ tài liệu của các phông: Phủ Thống sứ Bắc Kỳ (Fonds de la Résidence supérieure du Tonkin - RST) và Toà Đốc lý Hà Nội (Fonds de la Mairie de Hanoï - MHN); các ấn phẩm: Hocquart, Une campagne du Tonkin, Hanoï, 1890; André Masson, Hanoï pendant la période héroïque (1873-1888), Paris,1929; Claude Bourrrin, Le vieux Tonkin, Hanoï, 1941; Việt Nam Dân quốc Công báo (VNDQCB) 1946…