Ô Quan Chưởng Hà Nội, nguồn: TTLTQGI

Di tích duy nhất còn lại của hệ thống cửa ô Thăng Long

Nằm trên phố Thanh Hà (quận Hoàn Kiếm, Hà Nội), ngay ngã tư Hàng Chiếu - Đào Duy Từ, Ô Quan Chưởng là cổng thành duy nhất còn sót lại trong hệ thống phòng ngự phía Đông của kinh thành Thăng Long xưa. Trong bối cảnh Hà Nội hiện đại hóa nhanh chóng, sự tồn tại của di tích này không chỉ mang ý nghĩa bảo tồn kiến trúc cổ, mà còn là điểm tựa ký ức về những năm tháng thủ đô chìm trong khói lửa.

 Từ Đông Hà Môn đến Ô Quan Chưởng

Cửa Ô này được xây dựng vào năm Cảnh Hưng thứ 10 (1749) dưới triều Lê, với tên gọi ban đầu là Đông Hà Môn, vì nằm ở phường Đông Hà và mở ra phía Đông thành. Công trình đã được đại tu vào các năm Cảnh Hưng 46 (1785), năm Gia Long thứ 3 (1804) và năm Gia Long 16 (1817).

Tên gọi Ô Quan Chưởng xuất hiện muộn hơn, gắn liền với sự kiện kháng Pháp năm 1873, khi một viên Chưởng cơ (cấp chỉ huy vệ binh nhà Nguyễn) và khoảng 100 binh lính đã anh dũng tử thủ tại đây trong trận đánh đầu tiên chống quân đội Pháp tại Hà Nội. Dân gian lưu truyền rằng viên chỉ huy sau khi bị bắt đã bị xử tử, thi thể bị bêu ở bến sông Hồng, gây xúc động mạnh trong dân chúng. Từ đó, người dân lấy tên “Quan Chưởng” đặt cho cửa ô để tưởng nhớ sự hy sinh của ông.

Kiến trúc vọng lâu tiêu biểu thời Nguyễn

Ô Quan Chưởng là một điển hình kiến trúc vọng lâu, kiểu cổng thành phổ biến thời Nguyễn, có kết cấu hai tầng:

- Tầng 1 gồm ba cửa vòm cuốn: cửa chính giữa cao và rộng 3m, hai cửa phụ hai bên cao 2,5m, rộng 1,65m. Hai bên cổng có bậc thang lên tầng hai.

- Tầng 2: là vọng lâu bốn mái, vừa là nơi canh gác, vừa là đài quan sát. Bên trong có ban thờ nhỏ thờ vị Chưởng cơ và các binh sĩ tử trận năm 1873.

Về vị trí, Đông Hà Môn xưa từng là tuyến phòng thủ quan trọng bậc nhất về phía Đông của kinh thành, kết nối giao thương với vùng ngoài thành thông qua bến sông Hồng. Cửa ô này có vai trò kiểm soát dân cư, quân lương, cũng như phòng thủ trước các mối đe dọa từ phía bắc và đông bắc.

Chứng tích lịch sử và biểu tượng kháng chiến

Trong trận chiến bảo vệ thành Hà Nội năm 1873, cửa ô này trở thành chứng tích đầu tiên về tinh thần kháng chiến của nhân dân Hà Nội đối với thực dân Pháp. Sau khi chiếm thành, người Pháp đã phá hủy hầu hết các cửa ô để thuận tiện cho việc quy hoạch đô thị kiểu phương Tây. Tuy nhiên, Ô Quan Chưởng là cửa ô duy nhất được giữ lại nhờ sự đấu tranh quyết liệt của người dân, đặc biệt là cư dân phường Hàng Chiếu và Thanh Hà.

Năm 1881, Tổng đốc Hoàng Diệu đã cho dựng tấm bia đá “Lệnh cấm trừ tề” tại tường trái của cửa ô, cấm lính gác sách nhiễu dân thường, đặc biệt khi có đám tang đi qua. Đây là dấu hiệu rõ ràng của một nền hành chính có tính nhân văn, đồng thời khẳng định sự tôn nghiêm của cửa ô trong đời sống cộng đồng.

Sự kiện 1946 và di tích kháng chiến

Khi toàn quốc kháng chiến bùng nổ năm 1946, Ô Quan Chưởng lại trở thành điểm phòng thủ trọng yếu. Các trận địa pháo, chiến hào và các đội dân quân đã đóng chốt tại đây để ngăn bước tiến của quân Pháp vào khu phố cổ. Một số vết bom đạn, vết chém vẫn còn trên thân cổng, như lời nhắc nhở âm thầm về thời khắc bi tráng của thủ đô khói lửa.

Bảo tồn và phát huy giá trị di sản

Hiện nay, Ô Quan Chưởng đã được xếp hạng là di tích lịch sử - kiến trúc cấp quốc gia, đồng thời là điểm đến văn hóa tiêu biểu trong các tour du lịch Hà Nội. Tuy nhiên, tình trạng xuống cấp và áp lực từ đô thị hóa vẫn hiện hữu. Cần một chiến lược tổng thể bao gồm:

- Tu bổ khoa học, tôn trọng nguyên trạng.

- Biến nơi đây thành không gian ký ức sống động thông qua các hoạt động trưng bày, tái hiện trận chiến 1873.

- Kết nối với các di tích khác như Hoàng thành Thăng Long, đền Bạch Mã, phố cổ Hà Nội để tạo nên chuỗi giá trị văn hóa liên hoàn.

Kết luận

Ô Quan Chưởng không chỉ là di tích kiến trúc cổ, mà còn là biểu tượng của ý chí bảo vệ đất nước, của ký ức cộng đồng và bản sắc đô thị Hà Nội. Trong dòng chảy hiện đại hóa, việc nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị của Ô Quan Chưởng là hành động cấp thiết để giữ gìn hồn cốt Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội cho thế hệ mai sau.

-------------------------------

Tài liệu tham khảo:

- Viện Sử học Việt Nam - Tổng tập di tích kiến trúc đô thị cổ Hà Nội, NXB KHXH, 2012.

- Trần Quốc Vượng (chủ biên) - Hà Nội nghìn năm văn hiến, NXB Văn hóa -Thông tin, 2010.

- Báo Nhân Dân, Dân Việt, VTC News, Vinpearl.com - Các bài viết về di tích Ô Quan Chưởng từ 2015–2023.

-  Nguyễn Văn Huy - Kiến trúc phòng thủ kinh thành Việt Nam từ thế kỷ XVII-XIX, Tạp chí Xưa & Nay, số 489, 2022.