Phố phường vào mùa trăng rằm

Mỗi khi thu về, những con phố Hà Nội cổ kính lại khoác lên mình một diện mạo mới. Không chỉ sầm uất bởi hoạt động buôn bán, mà còn rực rỡ bởi ánh sáng và âm thanh của lễ hội. “Phố Hàng Mã rực rỡ đèn hoa, nến và đồ chơi trẻ em… Người dân Hàng Mã rất khéo tay và tinh tế. Họ làm ra những chiếc đèn ông sao, đèn lồng, đèn kéo quân, đèn trời tuyệt đẹp. Phố Hàng Trống lại tưng bừng trong tiếng trống ếch, trống quân… Không có bánh trung thu ở đâu có thể sánh được với bánh trung thu do chính tay của những người thợ bánh hàng Đường, hàng Buồm làm ra…”[1].  Khác với làng quê, nơi Trung thu gắn với mâm cỗ gia đình hay sân đình làng, ở Hà Nội, lễ hội đã lan ra không gian đô thị, biến cả khu phố cổ thành một “hội chợ Trung thu” quy mô lớn.

Tết Trung thu trên phố Hàng Gai, nguồn: Viện TTKHXH

Ở đây, mỗi phố nghề không chỉ giữ gìn bản sắc truyền thống mà còn góp phần tạo nên một diện mạo đặc trưng cho Trung thu đô thị. Chính sự đa dạng ấy đã làm nên bức tranh phong phú của Trung thu Hà Nội, nơi nghề thủ công, ẩm thực và sinh hoạt cộng đồng hòa quyện.

Rước đèn - từ trò chơi trẻ nhỏ đến niềm vui phố phường

Rước đèn vốn là trò vui gắn liền với tuổi thơ, là niềm mong chờ của trẻ em mỗi dịp rằm tháng Tám. Những chiếc đèn ông sao, cá chép, kéo quân do bàn tay khéo léo của thợ thủ công làm ra được thắp sáng, trẻ em nối nhau thành hàng dài, vừa đi vừa gõ trống ếch, reo hò rộn rã.

Rước đèn trên phố nhân dịp tết Trung thu, nguồn: Viện TTKHXH

Trong những đêm Trung thu xưa, những đoàn rước đèn ở Hà Nội thường nối dài bất tận, len lỏi qua khắp các con phố đông đúc thậm chí đến tận khuya mới dừng. Ánh sáng lung linh từ đèn ông sao, đèn cá chép, đèn kéo quân hòa cùng tiếng trống ếch, tiếng reo hò rộn ràng đã tạo nên cả một “dòng hội” náo nức, cuốn cả người lớn, trẻ nhỏ, người bán hàng và khách qua đường vào chung một bầu không khí lễ hội.

Đáng chú ý, rước đèn khi ấy không chỉ dừng lại ở niềm vui tuổi thơ. Có khi, nó còn được các chủ hiệu, thợ thủ công tận dụng như một dịp để trưng bày, giới thiệu nghề nghiệp, quảng bá sản phẩm của phố phường[2]. Đèn rước, trống ếch, thậm chí cả cờ quạt hay bảng hiệu đều trở thành “phương tiện truyền thông” sống động, đưa hình ảnh nghề nghiệp đến với đông đảo công chúng. Nhờ vậy, rước đèn vừa giữ được nét vui chơi dân gian, vừa mang vai trò kinh tế - xã hội đặc trưng của đô thị Hà Nội.

Đơn thư của một chủ hiệu buôn bán trên phố Đồng Xuân gửi Đốc lý Hà Nội ngày 07/8/1939 xin phép tổ chức rước đèn để quảng bá sản phẩm thủ công Bắc Kỳ nhân dịp Tết Trung thu, nguồn: TTLTQGI

Nhưng trên tất cả, rước đèn vẫn là dịp để gắn kết cộng đồng. Trẻ em từ nhiều gia đình, không phân biệt giàu nghèo, cùng hòa chung một niềm vui. Người lớn cũng không đứng ngoài: người làm đèn, người gõ trống, người đi theo dẫn đoàn. Cả khu phố, từ ngõ nhỏ ra đến phố lớn, đều sum vầy trong ánh sáng lung linh của đêm rằm, để Trung thu trở thành một mùa hội chung của cả cộng đồng.

Múa lân - sự náo nhiệt và vấn đề quản lý đô thị

Nếu rước đèn là ánh sáng thì múa lân là âm thanh và nhịp điệu của Trung thu phố phường. Tư liệu năm 1928 ghi lại cảnh một đoàn múa lân đi qua phố Hàng Hòm, với “một chiếc xe kéo chở trống to, đi kèm đầu rồng và đám đông nửa là người lớn”[3].

Ảnh Múa lân ngày Tết Trung thu ở Hà Nội, nguồn: Viện TTKHXH

Múa lân không chỉ diễn ra ở một vài con phố mà lan tỏa khắp khu vực trung tâm, trở thành “cuộc vui chung” của hàng trăm người.

Tuy nhiên, chính sự cuồng nhiệt ấy cũng đặt ra thách thức cho quản lý đô thị. Từ năm 1935, chính quyền đã ban hành lệnh cấm người lớn múa sư tử, chỉ cho trẻ em tham gia.

Thông báo về việc cấm người lớn không được múa sư tử trong dịp Tết Trung thu năm 1935, nguồn: Thư viện quốc gia

Năm 1937, Đốc lý Hà Nội tiếp tục ra Thông tri quy định chỉ trẻ dưới 13 tuổi mới được nhập đoàn múa lân, đồng thời kiểm soát lưu thông xe cộ tại Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Thiếc, Hàng Gai để tránh ách tắc

Thông tri của Đốc lý Hà Nội gửi Cảnh sát trưởng ngày 07/9/1937 về việc kiểm soát việc lưu thông xe cộ trên phố Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Thiếc và đặc biệt là phố Hàng Gai nhân dịp Tết Trung thu, nguồn: TTLTQGI

Múa lân trong Trung thu Hà Nội không chỉ là trò vui của trẻ nhỏ mà dần trở thành sinh hoạt văn hóa chung của phố phường. Những màn múa rộn ràng với tiếng trống dồn dập, hình ảnh lân rồng uốn lượn qua các con phố đã thu hút mọi lứa tuổi, biến đêm rằm thành ngày hội thực sự. Không chỉ đem lại niềm vui, múa lân còn được coi là biểu tượng của sự may mắn và bình an, là lời chúc tốt lành mà cộng đồng gửi trao cho nhau trong mùa trăng sáng. Nhờ vậy, Trung thu ở Hà Nội thêm phần náo nức và mang đậm dấu ấn gắn kết cộng đồng.

Hát trống quân - dân ca Bắc Bộ trong lòng phố thị

Một nét đặc biệt làm nên sức sống của Trung thu Hà Nội xưa chính là sự hiện diện của hát trống quân - loại hình ca hát đối đáp vốn gắn liền với sân đình làng quê Bắc Bộ. Trong đêm rằm tháng Tám, giữa những con phố rực sáng ánh đèn và rộn rã tiếng trống múa lân, đâu đó vẫn vang lên những cuộc hát trống quân, mang theo nhịp phách dân gian mộc mạc.

Những năm cuối thập niên 1930, ở phố Án Sát Siêu từng có nhà mở hội trống quân suốt nhiều ngày Trung thu; ở Phúc Xá hay phố Nguyễn Công Trứ, thanh niên nam nữ cũng rủ nhau dựng sân khấu tạm để hát đối đáp; thậm chí tại sân trường Thuận Đức, cả một câu lạc bộ đã đứng ra tổ chức hát ví, hát trống quân[4]. Những hình ảnh ấy cho thấy tiếng hát mộc mạc đã bước vào phố phường, hiện diện giữa không gian đô thị náo nhiệt.

Đơn của người dân phố Nguyễn Công Trứ xin được tổ chức tụ tập hát trống quân nhân dịp Tết Trung thu năm 1941, nguồn: TTLTQGI

Người Hà Nội xưa không chỉ say mê với ánh sáng đèn hoa hay tiếng trống múa lân, mà còn lắng lại trong những câu hát trống quân mộc mạc. Giữa đêm rằm, dưới vầng trăng sáng, tiếng hát đối đáp nam nữ vang lên giữa lòng phố như đưa người nghe về với không gian thôn quê thân thuộc. Chính những làn điệu dân gian ấy đã làm cho Trung thu nơi phố thị thêm phần ấm áp và duyên dáng, vừa náo nhiệt mà vẫn chan chứa hồn quê.

Trung thu độc lập - niềm vui của cả nước

Sau Cách mạng tháng Tám, Trung thu bước sang một trang mới, không chỉ là hội hè cộng đồng mà đã trở thành ngày hội quốc dân.

Trong đơn của đại diện Đoàn Thiếu niên Tiền phong và Nhi đồng Cứu quốc gửi Chủ tịch Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội ngày 13/9/1945 xin được tổ chức vui Trung thu cho trẻ em trong thành phố nêu rõ trung thu năm nay được tổ chức với mục đích khác những năm trước:

- Tổ chức cuộc vui chung cho trẻ em trong thành phố không phân biệt giai cấp giàu nghèo;

- Nâng cao tinh thần đoàn kết của tất cả các trẻ em;

- Giúp trẻ em và phụ huynh có cái nhìn mới về ngày Tết Trung thu;

- Mở đầu cho cuộc cải cách các ngày hội Việt Nam từ năm đầu tiên của nước Việt Nam độc lập[5].

Chương trình tổ chức quanh Hồ Hoàn Kiếm với quy mô hoành tráng: chăng đèn khắp hồ, thả đèn trên mặt nước, rước sư tử và đèn qua Bắc Bộ phủ để thiếu nhi hô vang mừng Hồ Chủ tịch, chia bánh cho tất cả trẻ em trong thành phố. Đây là bước ngoặt, từ một lễ hội thiếu nhi, Trung thu đã trở thành biểu tượng của tinh thần đoàn kết dân tộc, gắn liền với công cuộc xây dựng chế độ mới.

Có thể thấy, Trung thu trên phố phường Hà Nội xưa không chỉ gợi lại ký ức tuổi thơ mà còn phản ánh đời sống đô thị trên nhiều phương diện: từ bàn tay khéo léo của phố nghề, niềm vui cộng đồng cho đến dấu ấn lịch sử của dân tộc. Đó là lễ hội nơi truyền thống dân gian, thương nghiệp và nhịp sống phố thị cùng hòa quyện, để lại một di sản văn hóa giàu giá trị.