Nguyễn Trung Trực sinh năm 1838, nguyên quán ở xóm Lưới, làng Vĩnh Hội, tổng Trung An, huyện Phù Cát, trấn Bình Định (nay là thôn Vĩnh Hội, xã Cát Hải, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định). Sau khi thực dân Pháp đánh phá duyên hải Trung Bộ, gia đình ông phiêu bạt vào Nam và định cư tại tỉnh Long An. 

Khi thực dân Pháp chiếm các tỉnh Nam Kỳ, Nguyễn Trung Trực là một trong những người đầu tiên ở Nam Bộ phất cờ khởi nghĩa, tập hợp nghĩa quân chống Pháp. Chiến công lừng lẫy mà hậu thế còn lưu truyền, đó là đốt tàu chiến L’Espérance trên sông Nhật Tảo.

Sau trận đánh này, Nguyễn Trung Trực lãnh đạo nghĩa quân chống giặc trên khắp mặt trận miền Đông, miền Tây Nam Bộ, lập nên nhiều chiến công oanh liệt, tiêu biểu là trận đánh chiếm đồn Kiên Giang, làm chủ trung tâm đầu não địch trong 5 ngày, rồi rút ra Phú Quốc, lập căn cứ chống Pháp lâu dài. 

Năm 1867, Nguyễn Trung Trực được phong chức Hà Tiên thành thủ úy, song chưa kịp đến nơi thì thành Hà Tiên rơi vào tay quân Pháp. Không trở về Hà Tiên, ông về Hòn Chông, mở rộng địa bàn hoạt động về vùng U Minh, kết giao với nhiều nhân sĩ yêu nước để củng cố lực lượng, tìm cách tiếp tục tấn công quân Pháp.

Với ý định đánh đồn Kiên Giang, Nguyễn Trung Trực tập hợp nghĩa quân ở Tà Niên, thuộc làng Vĩnh Hòa Hiệp, cách trung tâm Rạch Giá khoảng 10 km. Một mặt, ông cho người thâm nhập vào trung tâm Rạch Giá để nắm bắt tình hình phòng bị của quân Pháp, mặt khác ông khuyến dụ một số lính Mã tà trong đồn Kiên Giang để làm nội ứng.

Đêm 16 tháng 6 năm 1868, Nguyễn Trung Trực chỉ huy nghĩa quân từ Tà Niên men theo bờ biển, đổ bộ lên cạnh Lăng Ông, đến gần sáng thì tấn công đồn Kiên Giang. Quân Pháp không kịp phản ứng, nhiều tên bị giết ngay trên giường ngủ, 5 tên lính trốn khỏi đồn nhưng đều bị bắt lại khi đang tìm cách qua sông tẩu thoát. Trong trận đánh này, rất nhiều quân địch bị giết và bắt sống, gồm: Chủ tỉnh Chánh Phèn, 5 sỹ quan Pháp, 67 lính và quan chức người Việt làm việc cho Pháp, bắt sống 6 tên, đoạt hơn 100 khẩu súng và một kho đạn.

Ngày 21 tháng 6 năm 1868, quân Pháp phản công, chiếm được Sóc Suông và chuẩn bị tái chiếm đồn Kiên Giang. Trước tình hình đó, Nguyễn Trung Trực phải cho quân lui về Hòn Chông (nay thuộc xã Bình An, huyện Kiên Lương, tỉnh Kiên Giang), rồi ra đảo Phú Quốc lập thêm căn cứ chống Pháp.

Ngày 19 tháng 9 năm 1868, thực dân Pháp bắt được Nguyễn Trung Trực. Chúng tìm cách phủ dụ ông qui thuận nhưng bất thành, vì vậy ngày 27 tháng 10 năm 1868, chúng đưa ông ra chợ Rạch Giá hành hình.

Hay tin Nguyễn Trung Trực bị xử chém, người dân Tà Niên, nơi nổi tiếng với nghề dệt chiếu, đã ngày đêm dệt chiếc chiếu hoa có in chữ “Thọ” để đón bước ông về đất mẹ. Trước khi bị hành quyết, Nguyễn Trung Trực đã hiên ngang, khẳng khái mà nói lớn “Bao giờ người Tây nhổ hết cỏ nước Nam thì mới hết người Nam đánh Tây”

Sau khi ông tử tiết, dưới triều vua Tự Đức, triều đình đã sai người thám báo, tìm hiểu sự trạng của Nguyễn Trung Trực. Châu bản triều Tự Đức ngày mồng 6 tháng 2 năm Tự Đức 24 (1871) có ghi chép rằng “Viện Cơ mật trích tư: Ngày tháng 12 năm ngoái, bản viện có làm phiếu đem mật tư của quý chức cùng tờ bẩm trình tình hình thám báo, tổng là 8 trang, trình lên. Vâng được Châu phê: Cứu xét lại cho rõ ràng, bọn Nguyễn Trung Trực gồm 2 tên ( Nguyễn Trung Trực, Hồ Huân Nghiệp) sự trạng thế nào, xuất thân là gì, đã từng làm quan chưa, theo người nào, làm việc gì, chết ngày nào, có thể biết rõ ràng được không, đều phúc trình lên…”^[1]. Việc triều đình tìm hiểu sự trạng của Nguyễn Trung Trực là nhằm để báo ân “ …Lại căn cứ Nguyễn Hữu Huân kể lại Hồ Huân Nghiệp cùng với quan Tây tranh luận, Nguyễn Văn Kiểng bí mật ghi chép Nguyễn Trung Trực và Trần Văn Diệu, Lâm Ky, Dương Thuyên, Nguyễn Văn Điền. Tất cả họ đều tử tiết, sự trạng đều giữ nghĩa quyên thân, thật đáng thương xót! Tháng 8 năm nay, thần viện biết tin kính theo lời phê làm lễ tế những người Nam Trung tuẫn nghĩa, tưởng cũng phần nào an ủi. Lại kính phụng Châu phê, trong đó có khoản: chờ khi có cơ hội tra cứu truy lục lại đầy đủ báo đền hậu đãi. Khâm thử.”^[2]

Huyền thoại về lòng yêu nước của Nguyễn Trung Trực đến nay vẫn được hậu thế ca tụng, tôn thờ. Không chỉ ở thành phố Rạch Giá, nhiều nơi trong cả nước đã dựng đền thờ ông, lễ giỗ người anh hùng Nguyễn Trung Trực cũng trở thành lễ hội truyền thống vào ngày 26 đến ngày 28 tháng 8 âm lịch hàng năm.

Tờ Tư của viện Cơ mật ngày mồng 6 tháng 2 năm Tự Đức 24 (1871) về sự trạng của Nguyễn Trung Trực. Nguồn: TTLTQGI